1960 darbesi ve İnönü'nün son dönemi: 1960-1972

1960 darbesi ve İnönü'nün son dönemi: 1960-1972

27 Mayıs 1960 tarihinde Türk Silahlı Kuvvetleri ülke yönetimine el koydu. Anayasa feshedildi. Başta Cumhurbaşkanı Celâl Bayar ve Başbakan Adnan Menderes olmak üzere DP'liler, pek çok bürokratlar ve DP'ye yakın olduğu düşünülen generaller tutuklandı.

Devlet Başkanlığı, Millî Savunma Bakanlığı ve Başbakanlık görevlerini Orgeneral Cemal Gürsel üzerine aldı. Yeni anayasa hazırlanması ve siyasi yapıların kurulması için çalışmalar başladı. Demokrat Parti kapatıldı. Yeni anayasa hazırlanması için kurulan kurucu meclise CHP Genel Başkanı İsmet İnönü de seçildi. 27 Mayıs sonrası CHP'nin 1959 tarihli "İlk Hedefler Beyannamesi"ndeki çoğu hedef hayata geçirildi.

9 Şubat 1961 tarihinde yeni siyasi partilerin kurulmasına izin verildi. Referanduma sunulan 1961 Anayasası halkın % 61'inin oyuyla yürürlüğe girdi. CHP'nin seçim çalışmaları sırasında Kasım Gülek hizbi ortaya çıktı. İnönü, 24 Ağustos 1961'de yapılan Cumhuriyet Halk Partisi 15. Olağan Kurultayı'nda genel başkan olarak yeniden seçildi. 

İsmail Rüştü Aksal da genel sekreter oldu. 15 Ekim 1961 tarihinde yapılan seçimlerde Cumhuriyet Halk Partisi beklenen başarıyı elde edemedi. CHP milletvekilliği seçimlerinde % 36.7 oy alarak 173 milletvekilliği elde etti. Ayrıca, Cumhuriyet Senatosu'nda 36 senatör ile temsil edilmeye başlandı.

25 Ekim 1961 tarihinde TBMM açıldı. Ertesi gün 27 Mayıs Darbesi'nin lideri Cemal Gürsel cumhurbaşkanlığına seçildi. Hükûmeti kurma görevi 10 Kasım 1961 tarihinde CHP Genel Başkanı İsmet İnönü'ye verildi. 

İnönü 20 Kasım 1961'de Adalet Partisi ile cumhuriyet tarihinin ilk koalisyon hükûmetini kurdu. CHP'nin de Gürsel'i desteklediği seçimin öncesinde sağ partiler ortak aday olarak Ali Fuad Başgil'i aday göstermeyi düşünüyordu. 

22 Şubat 1962 günü Albay Talat Aydemir askeri darbe girişiminde bulundu. Olay orduda saygınlığı bulunan İnönü tarafından bastırıldı. İnönü'nün ilk koalisyon hükûmeti uzun süre görev yapamadı. Başbakan İnönü 30 Mayıs 1962 tarihinde istifa etti. Hükûmeti kurma görevi tekrar kendine verildi. İnönü 25 Haziran 1962'de YTP, CKMP ve bağımsızlarla ikinci koalisyon hükûmetini kurdu.

Cumhuriyet Halk Partisi 16. Olağan Kurultayı sonrasında Kasım Gülek, Nihat Erim ve Mehmet Avni Doğan bir yıl süreyle partiden ihraç edildi. 1963 Mayıs ayında Talat Aydemir'in ikinci darbe girişimi de bastırıldı. Darbeye teşebbüsten mahkûm olan Talat Aydemir idam edildi.

16 Kasım 1963 tarihindeki ara seçimleri AP kazandı. Aynı gün yapılan yerel seçimlerde CHP %36.2 oranında oy aldı. Başbakan İnönü yurtdışında bulunduğu sırada YTP hükûmetten çekildi. Hemen ertesi gün de CKMP hükûmetten çekildiğini açıkladı. 2 Aralık 1962 tarihinde İnönü istifa etti. 

10. İnönü Hükûmeti 25 Aralık 1963 tarihinde kuruldu. İsmet İnönü'nün kurduğu III. koalisyon hükûmeti 13 Şubat 1965 tarihindeki bütçe görüşmelerinde sona erdi. Hükûmetin bütçesi reddedilmişti. Başbakan İnönü istifa etti. CHP dışındaki sağ partiler birleşerek 1965 milletvekilliği genel seçimlerine kadar sürecek bir hükûmet kurdular.

İsmet İnönü'nün kurduğu üç koalisyon hükûmeti:

• VIII. İnönü Hükûmeti (20 Kasım 1961 - 25 Haziran 1962)
• IX. İnönü Hükûmeti (25 Haziran 1962 - 25 Aralık 1963)
• X. İnönü Hükûmeti (25 Aralık 1963 - 20 Şubat 1965)

Seçimlere gidilirken İnönü, "CHP Ortanın Solunda'dır." dedi. CHP bu şekilde hem soldaki Türkiye İşçi Partisi'ne tabandan gidecek oyları engellemek hem de yeni gidişatını belirlemek amacındaydı.

CHP'nin rakibi AP bu sloganı seçimlere gidilirken tam tersi yönde kullandı ve CHP'yi sosyalizme kaymakla suçladı. 1964 yılında AP'nin başına geçen Süleyman Demirel meydanlarda "Ortanın Solu Moskova Yolu" diyerek CHP'yi eleştirdi. Ayrıca seçimler öncesinde CHP'nin girişimiyle seçim kanunu değiştirildi ve millî bakiye usulü getirildi.

10 Ekim 1965 tarihinde yapılan genel seçimlerden AP zaferle ayrıldı. Türkiye genelinde CHP % 28.7 oyla 134 milletvekili kazanabildi. Adalet Partisi tek başına iktidara geldi. CHP ise yeniden ana muhalefet partisi oldu.

24 Ekim 1966 tarihinde düzenlenen Cumhuriyet Halk Partisi 18. Olağan Kurultayı'nda Bülent Ecevit genel sekreter seçildi. 18 Ekim 1968 tarihinde Cumhuriyet Halk Partisi 19. Olağan Kurultayı toplandı. İnönü-Ecevit listesi seçimleri kazandı. 1969 seçimlerinde AP tek başına iktidarını sürdürdü.

12 Mart 1971 tarihinde Türk Silahlı Kuvvetleri hükûmete karşı muhtıra verdi ve Başbakan Demirel istifa etti. Yeni hükûmeti eski CHP'li Nihat Erim kuruyordu ve Ecevit bu askerî müdahaleye karşı olduğundan CHP'nin bu hükûmette yer almasını istemiyordu. 

İsmet İnönü muhtıraya karşı ılımlı bir tavır takınınca ve hükûmete destek vereceğini belirtince Genel Sekreter Bülent Ecevit istifa etti. Yerine Şeref Bakşık geçti. Ancak Ecevit'in bu muhalefeti onu toplumda büyük prestij sahibi yapmış, partide de oldukça güçlendirmişti. 

İnönü Haziran 1972 yılındaki olağan kurultay öncesinde 5 Mayıs 1972 tarihinde Cumhuriyet Halk Partisi 5. Olağanüstü Kurultayı toplama kararı aldı. Kurultaydan bir gün önce İnönü kalp krizi geçirdi. Kurultay bir gün sonrasına ertelenerek 6 Mayıs 1972 tarihinde Genel Başkan İsmet İnönü ve Bülent Ecevit karşı karşıya geldi. 

İnönü açılış konuşmasında açık konuşarak "Ya ben ya Bülent" dedi ve kararı partiye bıraktı. 7 Mayıs 1972 tarihinde yapılan oylama sonucunda Ecevit'in parti meclisi listesi 709 oyla kazandı. 33 yıldır CHP'yi yöneten İsmet İnönü 8 Mayıs 1972 tarihinde genel başkanlıktan istifa etti. 

14 Mayıs 1972 günü yapılan genel başkanlık seçimi özel kurultayında 51 il başkanının adayı Bülent Ecevit 913 delegeden 828'inin oyuyla Atatürk ve İnönü'den sonra CHP'nin yeni genel başkanı seçildi.